Η αρχή της μη αυτοενοχοποίησης και η σχέση της με την ανάκριση
“Η αρχή της μη αυτοενοχοποίησης και η σχέση της με την ανάκριση”
του Γιώργου Παπουτσιδάκη
Σύμφωνα με το άρθρο 104 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας : «1. Ο ύποπτος ή ο κατηγορούμενος έχουν δικαίωμα σιωπής και μη αυτοενοχοποίησης. 2. Η άσκηση του δικαιώματος μη αυτοενοχοποίησης δεν εμποδίζει τη νόμιμη συγκέντρωση αποδεικτικών στοιχείων, που υπάρχουν ανεξάρτητα από την βούληση των υπόπτων και των κατηγορουμένων. 3. Η άσκηση του δικαιώματος σιωπής και μη αυτοενοχοποίησης δεν μπορεί να αξιοποιηθεί σε βάρος των υπόπτων και των κατηγορουμένων». Άλλωστε, κατά το άρθρο 14 παρ. 3 περ. ζ’ του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα : *«3. Κάθε πρόσωπο που κατηγορείται για ποινικό αδίκημα απολαύει, σε πλήρη ισότητα τις ακόλουθες τουλάχιστον εγγυήσεις: (…) ζ) να μην εξαναγκάζεται να καταθέσει εναντίον του εαυτού του ή να ομολογήσει την ενοχή του». *
Προς εφαρμογή στην ποινική διαδικασία καλείται το θεμελιώδες δικαίωμα «Nemo tenetur se ipsum accusare», δηλαδή κανείς δεν υποχρεούται στην αυτοενοχοποίησή του. Το δικονομικό αντίκρυσμα του δικαιώματος αυτού είναι η απαγόρευση χρήσης των καταθέσεων που δίνονται από τον κατηγορούμενο κατά παράβασή του. Το άνω δικαίωμα πηγάζει μεν από τη φύση του ανθρώπου, πλην όμως θα πρέπει να υπάρχει και νόμιμη δέσμευση – αναγνώρισή του, η οποία και να το διασφαλίζει – προστατεύει και να το καθιστά πρακτικά αποτελεσματικό. Το άνω δικαίωμα δεν απορρέει από το δικαίωμα δικαστικής [προστασίας] – ακροάσεως, αφού το τελευταίο εξασφαλίζει την ενεργητική συμμετοχή του ατόμου στην δίκη. Ούτε ταυτίζεται με το δικαίωμα σιωπής του κατηγορουμένου ή υπόπτου «priviledgeofself–incrimation», διότι αναφέρεται μόνο στα επιβαρυντικά για τον κατηγορούμενο περιστατικά βλ. και Τζανετή ΠΧρ. ΝΔ΄ 764, Τσόλκα 136 επ. Η παράβαση του άνω δικαιώματος σημαίνει ότι το άτομο υποχρεούται να συμμετάσχει ενεργώς στο να συμβάλλει στην αυτοενοχοποίησή του και τα αρμόδια όργανα μπορούν να το εξαναγκάσουν στην κατάθεση τέτοιων στοιχείων. Έτσι, όμως ο κατηγορούμενος [και ο ύποπτος] αντιμετωπίζεται όχι ως υποκείμενο και αυτοκαθοριζόμενο άτομο, αλλά ως αντικείμενο – ως μέσο σε βάρος του εαυτού του. Ο άνθρωπος όμως είναι ελεύθερο άτομο και όχι υποτελής και εξαρτώμενος. (…) Επομένως, ο άνθρωπος έχει αξίωση έναντι του κρατικού καταναγκασμού στην αναγνώριση της προσωπικής του αυτονομίας ή άλλως του αυτοκαθορισμού του στα πλαίσια μιας ποινικής δίκης. Έτσι, πρέπει να είναι ελεύθερος να υπερασπιστεί τον εαυτό του, να έχει την ελευθερία δικονομικού αυτοκαθορισμού (…). Επομένως, η συμμετοχή του προσώπου στην ποινική διαδικασία πρέπει να είναι αποτέλεσμα ελεύθερης και αβίαστης από οποιασδήποτε βίας ή απειλής των αρμοδίων οργάνων, τα οποία έτσι οφείλουν και να απέχουν από μια τέτοια συμπεριφορά (…). Το άνω δικαίωμα διέπει όλη την ποινική δίκη, καθοριστική όμως σημασία έχει στην προδικασία, η οποία και αποτελεί την βάση που στηρίζει την κύρια διαδικασία [βλ. άρθρο 239 ΚΠΔ] (…) Να σημειωθεί εδώ ότι η υποχρέωση εμφάνισης δεν επηρεάζει την άσκηση του συγκεκριμένου δικαιώματος, αφού η υποχρέωση προς εμφάνιση δεν σημαίνει ότι το άτομο στερείται της σχετικής δυνατότητας αυτοκαθορισμού του (Αθ. Κονταξής, Κώδικας Ποινικής Δικονομίας – Συνδυασμός Θεωρίας & Πράξης, τόμος Δεύτερος, Δ’ έκδοση, σελ, 1739 – 1741, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 2006). Επιπρόσθετα, θα πρέπει να τονισθεί ότι το δικαίωμα σιωπής και το δικαίωμα της μη αυτοενοχοποίησης, συνιστούν, κατά το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, «γενικά αναγνωρισμένες διεθνείς εγγυήσεις, που ανήκουν στον πυρήνα της έννοιας μιας δίκαιης διαδικασίας κατ’ άρθρο 6 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ο σκοπός τους είναι (μεταξύ άλλων) να προστατεύσουν τον κατηγορούμενο από τον ανεπίτρεπτο καταναγκασμό εκ μέρους των αρχών, εξασφαλίζοντας έτσι τους σκοπούς του άρθρου 6. Το δικαίωμα της μη αυτοενοχοποίησης ειδικότερα προϋποθέτει ότι η κατηγορούσα αρχή αποσκοπεί να αποδείξει την ενοχή του κατηγορουμένου σε μια ποινική υπόθεση χωρίς να προσφεύγει σε αποδείξεις που αποκτήθηκαν με μεθόδους που χρησιμοποιούν απειλή ή καταπίεση για να καμφθεί η βούληση του κατηγορουμένου. (ΕΔΔΑ, Απόφαση Weh της 08.04.2004). Σε έτερη υπόθεση (Heaney και Quinn της 21.02.2000) του ΕΔΔΑ κατέληξε στο συμπέρασμα πως εάν ο κατηγορούμενος υποχρεούτο να καταθέσει αυτοεπιβαρυντικά στοιχεία, πλήττεται και το κατοχυρωμένο από το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ περί του τεκμηρίου αθωότητας, διότι διαφορετικά η άρνησή του θα εθεωρείτο ως στοιχείο ενοχής, οπότε το τεκμήριο είναι άνευ αντικειμένου. Σε καμία περίπτωση δεν δύναται να εξαναγκασθεί ο κατηγορούμενος σε ενεργητική σύμπραξη στην ποινική δίκη *(Αθ. Κονταξής, Κώδικας Ποινικής Δικονομίας – Συνδυασμός Θεωρίας & Πράξης, τόμος Δεύτερος, Δ’ έκδοση, σελ, 1741 - 1742, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 2006). *
Ο κατηγορούμενος καταθέτει αυτοεπιβαρυντικά στοιχεία μόνον εάν αυτή η κατάθεση είναι προϊόν της ελεύθερης βούλησής του. Είναι ανεπίτρεπτη η χρήση απειλών λήψης μη επιτρεπόμενων μέτρων ή μέτρων που δεν μπορεί ο ίδιος ο ανακρίνων να λάβει (Μ. Μαργαρίτης, Ερμηνεία Κώδικα Ποινικής Δικονομίας – Θεωρία & Νομολογία, σελ. 538, εκδόσεις Π.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 2008). Άλλωστε, *μορφές έμμεσου εξαναγκασμού συνιστούν τόσο εκείνες οι ανακριτικές μέθοδοι που επηρεάζουν το σχηματισμό της βουλητικής απόφασης του εξεταζομένου προσώπου, όσο και η τυποποίηση ως αξιόποινης της συμπεριφοράς που συνιστά την άσκηση του εν λόγω δικαιώματος. Όταν ασκείς ένα Συνταγματικό δικαίωμα δεν μπορεί να έχεις ποινικές ή άλλες συνέπειες (Αθ. Κονταξής, Κώδικας Ποινικής Δικονομίας – Συνδυασμός Θεωρίας & Πράξης, τόμος Δεύτερος, Δ’ έκδοση, σελ, 1743 - 1744, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 2006). *
Στη θεμελιώδη για το Δικονομικό Ποινικό Δίκαιο διάταξη του άρθρου 286 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας εντοπίζει κανείς τους λόγους για τους οποίους επιβάλλεται η προσωρινή κράτηση. Ειδικότερα, θα πρέπει ο κατηγορούμενος : α) να μην έχει γνωστή διαμονή στην χώρα, ή β) να έχει κάνει προπαρασκευαστικές ενέργειες για να διευκολύνει την φυγή του, ή γ) να υπήρξε, κατά το παρελθόν, φυγόποινος ή φυγόδικος ή να κρίθηκε ένοχος για απόδραση κρατουμένου ή παραβίαση περιορισμών διαμονής και από την συνδρομή των ανωτέρω στοιχείων να προκύπτει σκοπός φυγής ή να κρίνεται αιτιολογημένα ότι, αν αφεθεί ελεύθερος είναι πολύ πιθανόν, όπως προκύπτει από προηγούμενες αμετάκλητες καταδίκες του για ομοειδείς αξιόποινες πράξεις, να διαπράξει και άλλα εγκλήματα. Σύμφωνα δε με το άρθρο 296 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας : «Οι περιοριστικοί όροι που επιβλήθηκαν στον κατηγορούμενο είναι δυνατό να αντικατασταθούν με προσωρινή κράτηση : α) αν, μολονότι προσκλήθηκε νόμιμα, δεν εμφανίζεται στον ανακριτή ή στο δικαστήριο για να δικαστεί, χωρίς να συντρέχουν εύλογα κωλύματα που να κάνουν αδύνατη την εμφάνισήτου, β) αν έχει κάνει προπαρασκευαστικές πράξεις φυγής, γ) αν παραβιάζει τους όρους που του επιβλήθηκαν ή δεν δηλώσει τη μεταβολή της κατοικίας του σύμφωνα με το επόμενο άρθρο». Η περιοριστική απαρίθμηση στο νόμο των λόγων για τους οποίους είναι δυνατή η επιβολή προσωρινής κράτησης ή η αντικατάσταση των περιοριστικών όρων με προσωρινή κράτηση καθιστά άνευ ετέρου μη νόμιμη την επιβολή προσωρινής κράτησης για έτερη αιτία, όπως επί παραδείγματι όταν ο κατηγορούμενος ασκεί κάποιο εκ των υπερασπιστικών δικαιωμάτων του. Τουναντίον, δεν δύναται να κρατηθεί προσωρινά όταν ο ίδιος προσέρχεται και εμφανίζεται ενώπιον των ανακριτικών οργάνων, θέτοντας τον εαυτό του στην διάθεση των αρχών, εφόσον δεν έχουν λάβει χώρα προπαρασκευαστικές πράξεις φυγής ή παραβίαση των περιοριστικών όρων που του επιβλήθηκαν που να αφορούν το πρόσωπό του.
Διαφωτιστική παρίσταται εν προκειμένω η υπ’ αριθμ. 114/2011 της Ανακρίτριας του Πρωτοδικείου Αθηνών, με την οποία κρίθηκε αίτηση κατηγορουμένης περί άρσης ή αντικατάστασης της προσωρινής κράτησης που της είχε επιβληθεί με περιοριστικούς όρους. Ενδεικτικά αναφέρεται : «Από την ερμηνεία του αρ. 6 ΕΣΔΑ αναδύεται, περαιτέρω, ως στοιχείο συναρτώμενο με τον κανόνα της ευδικίας, το δικαίωμα σιωπής, στο οποίο περιέχεται η έκφανσή του περί μη αυτοενοχοποίησης του κατηγορουμένου. Το συνδεόμενο με το τεκμήριο αθωότητας δικαίωμα σιωπής προϋποθέτει ότι σε ποινικές υποθέσεις η διωκτική αρχή αναζητεί αποδείξεις ώστε να στηρίξει την κατηγορία, χωρίς να προσφύγει σε αποδείξεις που συγκεντρώνονται με καταναγκαστικά μέσα ή παρά τη θέληση του κατηγορουμένου (ΕΔΔΑ, απόφαση της 17.12.1996,Saundersκατά Ηνωμένου Βασιλείου) (…). Επίσης, θα πρέπει να επισημανθεί ότι (…) η αιτούσα απολογήθηκε ανακριτικά, παρέχοντας της κατά την κρίση της εξηγήσεις σχετικά με την κατηγορία που της αποδόθηκε. Για το λόγο αυτό, το γεγονός ότι αρνήθηκε να δώσει δείγμαDNAστις αρχές (…), θα πρέπει να εκληφθεί ως μερική μόνον σιωπή της, από την οποία η συναγωγή συμπερασμάτων συνδεόμενων με ενδείξεις ενοχής της, δεν παρίσταται **incasuανεκτή υπό το φως του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ*. *
Δεδομένων των ανωτέρω, το δικαίωμα της σιωπής και μη αυτοενοχοποίησης κατοχυρώνονται τόσο στον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας όσο και στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ενώ ενδεχόμενη παράβασή τους από τις ανακριτικές αρχές επιφέρουν απόλυτη ακυρότητα της προδικασίας, κατ’ άρθρο 171 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Ειδικότερα, απόλυτη ακυρότητα κατά το προαναφερθέν άρθρο υφίσταται αν *δεν τηρηθούν οι διατάξεις που καθορίζουν την εμφάνιση, την εκπροσώπηση και την υπεράσπιση του κατηγορουμένου ή του προσώπου στο οποίο αποδίδεται η πράξη κατά την προκαταρκτική εξέταση και την άσκηση των δικαιωμάτων που τους παρέχονται από τον νόμο, την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών, το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα και τον Χάρτη Θεμελιωδών Ελευθεριών της Ε.Ε. *
Εν κατακλείδι, το δικαίωμα της σιωπής και μη αυτοενοχοποίησης (κατ’ άλλους: η αρχή) συγκαταλέγεται σε εκείνες τις προστατευτικές δικλείδες που διέπουν το σύνολο της ποινικής δίκης και αποσκοπούν στην διασφάλιση του ρόλου του κατηγορουμένου ή του υπόπτου ως υποκειμένου και όχι ως μέσου της ποινικής διαδικασίας. Κατ’ εξοχήν αφορούν το στάδιο της κύριας ανάκρισης, κατά το οποίο οι αρμόδιες αρχές συλλέγουν το αποδεικτικό υλικό, πάντα με σεβασμό στα υπερασπιστικά δικαιώματα αυτού στον οποίο αποδίδεται η τέλεση αξιόποινης πράξης. Σε καμία περίπτωση δεν δύναται ο ανακρίνων να μετέλθει αθέμιτα μέσα προκειμένου να αποσπάσει πληροφορίες από τον κατηγορούμενο, πολλώ δε μάλλον πληροφορίες που οδηγούν στην ενοχοποίηση του εαυτού του. Για παράδειγμα, παρανόμως ο ανακριτής απειλεί τον κατηγορούμενο με επιβολή προσωρινής κράτησης ή με αντικατάσταση των περιοριστικών όρων που τυχόν του έχουν επιβληθεί με προσωρινή κράτηση, εάν ο δεύτερος δεν αποκαλύψει πληροφορίες είτε σχετικές είτε άσχετες με την υπό έρευνα αξιόποινη πράξη, εφόσον δεν συντρέχουν οι όροι του άρθρου 286 ή 296 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Άλλωστε, το επαχθέστατο μέτρο της προσωρινής κράτησης συνιστά μέτρο δικονομικό, που αποσκοπεί στην εξασφάλιση της παρουσίας του ατόμου στο δικαστήριο και στην αποτροπή τέλεσης νέων εγκλημάτων εκ μέρους του (Άρθρο 282 Κώδικα Ποινικής Δικονομίας). Για κανένα άλλο λόγο δεν θα πρέπει να οδηγείται ο κατηγορούμενος στην φυλακή κατά παρέκκλιση από το τεκμήριο αθωότητας, την κορωνίδα του δυτικού νομικού πολιτισμού.
Προς εφαρμογή στην ποινική διαδικασία καλείται το θεμελιώδες δικαίωμα «Nemo tenetur se ipsum accusare», δηλαδή κανείς δεν υποχρεούται στην αυτοενοχοποίησή του.
Source/ Author:www.ethemis.gr
