Ετήσια Έκθεση του Δικτύου Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας

Ετήσια Έκθεση του Δικτύου Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας

Ετήσια Έκθεση του Δικτύου Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας

Κατά το 2020, το Δίκτυο κατέγραψε αύξηση των περιστατικών ρατσιστικής βίας, κατά προσφύγων, μεταναστών αλλά και υποστηρικτών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι οποίοι στοχοποιήθηκαν λόγω της σύνδεσής τους με τις παραπάνω ομάδες. Η αύξηση αυτή συνδέεται με την πολιτική πόλωση σε ευρωπαϊκό και οικουμενικό επίπεδο ως προς το ζήτημα της υποδοχής προσφύγων και μεταναστών, σε συνδυασμό με εθνικούς και τοπικούς παράγοντες διαμόρφωσης της κατάστασης στην Ελλάδα. Συνδέεται άρρηκτα με τη θεσμική στοχοποίηση προσφύγων και μεταναστών μέσα από τον επίσημο λόγο εκπροσώπων της πολιτικής ηγεσίας, σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο, αλλά και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Η αναπαράσταση των προσφύγων και μεταναστών ως απειλή για την εθνική κυριαρχία, αν και φαίνεται να μην αποτελεί μεμονωμένα εγχώριο φαινόμενο, αλλά ευρύτερη ευρωπαϊκή ρητορική με πολιτικές προεκτάσεις, αποτυπώθηκε έντονα στον δημόσιο λόγο στη χώρα, ιδιαίτερα στις αρχές του 2020 και συνέβαλε καθοριστικά στην απενοχοποίηση της ρατσιστικής βίας και στην όξυνση του αισθήματος ατιμωρησίας. Η έλλειψη συνεκτικής και ανθρωποκεντρικής προσφυγικής και μεταναστευτικής πολιτικής, σε επίπεδο υποδοχής και ένταξης, οδήγησε στην όξυνση της ξενοφοβίας και της μισαλλοδοξίας. Η δε απουσία κουλτούρας αναγνώρισης της προστιθέμενης αξίας της δράσης των φορέων της Κοινωνίας των Πολιτών σχετικά με την συμβολή τους στην υποστήριξη των ευάλωτων ομάδων και τελικά της κοινωνικής συνοχής, σε συνδυασμό με την έλλειψη θεσμικού πλαισίου για την προστασία τους, οδήγησε πολλές φορές στη συλλήβδην δαιμονοποίηση της δράσης τους και τελικά στην αύξηση της βίας εις βάρος τους. Αξιοσημείωτη είναι η αύξηση μέσα στο 2020 των αναφορών και μαρτυριών1 για άτυπες αναγκαστικές επιστροφές στα θαλάσσια και χερσαία σύνορα της χώρας. Το Δίκτυο επισημαίνει τις αρνητικές συνέπειες που έχουν τέτοιες πρακτικές, καταρχήν στη ζωή και την ασφάλεια ανθρώπων που αναζητούν προστασία, και ευρύτερα στα πρότυπα και τις αξίες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου που μπορεί να πληγούν ανεπανόρθωτα, δίνοντας χώρο σε ρατσιστικές τάσεις και συμπεριφορές.

Παράλληλα, ο παράγοντας της πανδημίας του COVID-19 ήρθε να ανατρέψει πολυεπίπεδα την αντίληψη της καθημερινότητας των κοινωνιών. Πρόκειται για μια άνευ προηγουμένου παγκόσμια πρόκληση που έχει επιδεινώσει τις ανισότητες και αναδείξει τις ελλιπείς πολιτικές σε επίπεδο διασφάλισης ίσης πρόσβασης σε πλαίσια κοινωνικής προστασίας. Αποτέλεσε δε αφορμή για την αύξηση των διακρίσεων και του θεσμικού ρατσισμού εις βάρος όλων των στοχοποιούμενων ομάδων,. Το Δίκτυο, κατά το 2020, κατέγραψε περιστατικά τα οποία συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την πανδημία. Διαπιστώνει ότι η πανδημία και τα συνεπακόλουθα μέτρα περιορισμού των ατομικών ελευθεριών διαμόρφωσαν ένα νέο πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν, 1. Οι συγκεκριμένες αναφορές δεν αποτελούν καταγραφές του Δικτύου εντός του 2020. Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας 6 σε μια νέα διάσταση, οι εκφάνσεις του ρατσισμού. Οι πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο φαίνεται να γίνονται αντιληπτοί όχι μόνο ως απειλή για την εθνική κυριαρχία αλλά και για τη δημόσια υγεία, ενώ διαπιστώνεται ότι οι διακρίσεις εις βάρος συγκεκριμένων στοχοποιούμενων ομάδων αναφορικά με την πρόσβασή τους σε υπηρεσίες εντατικοποιούνται. Η έκφραση παρενοχλητικών συμπεριφορών, αυθαιρεσίας αλλά και βίας, με ρατσιστικό κίνητρο από εκπροσώπους της αστυνομίας, κατά τη διάρκεια ελέγχων των μέτρων περιορισμού της κυκλοφορίας, επηρεάζει σχεδόν όλες τις στοχοποιούμενες ομάδες, ενώ τα περιστατικά ρατσιστικής βίας με θύτες δημόσιους υπαλλήλους δείχνουν μια αναμενόμενη μείωση, δεδομένης της περιορισμένης λειτουργίας των δημόσιων υπηρεσιών με φυσική παρουσία, λόγω των μέτρων που σχετίζονται με την πανδημία.

Επίσης, σε σχέση με το 2019, περιστατικά που θα μπορούσαν να ενταχθούν σε ένα πλαίσιο έκφρασης καθημερινού ρατσισμού κατά των στοχοποιούμενων ομάδων, μέσα από βίαιες, συνήθως χαμηλής έντασης, συμπεριφορές, φαίνεται να έχουν μειωθεί. Βασικός παράγοντας θεωρείται ότι είναι η πανδημία και το γεγονός ότι η κίνηση σε δημόσιους χώρους, όπου συνέβαινε η πλειονότητα των αντίστοιχων περιστατικών, έχει μειωθεί δραστικά. Ωστόσο, διαπιστώνεται η αύξηση της συμμετοχής πολιτών σε οργανωμένες επιθέσεις κατά προσφύγων, αιτούντων άσυλο, μεταναστών και υποστηρικτών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η αποκέντρωση της οργανωμένης ρατσιστικής βίας στην ελληνική περιφέρεια και κυρίως σε περιοχές που υπάρχουν δομές υποδοχής και φιλοξενίας αιτούντων άσυλο. Η ανά διαστήματα εντατικοποίηση των περιστατικών αυτών συνδέεται άρρηκτα με τη θεσμική στοχοποίηση προσφύγων, μεταναστών και υποστηρικτών, ενώ ο ευρύτερος περιορισμός της κυκλοφορίας του προσφυγικού πληθυσμού στον δημόσιο χώρο, στο πλαίσιο μέτρων που υιοθετήθηκαν με αφορμή την πανδημία, σε συνδυασμό με τη μείωση των ροών και του εν λόγω πληθυσμού (π.χ. στα νησιά), φαίνεται να συμβάλλει στη μη ορατότητα της συγκεκριμένης στοχοποιούμενης ομάδας και στον περιορισμό των καταγεγραμμένων περιστατικών εις βάρος τους. Ωστόσο τα αίτια του προβλήματος, όπως προαναφέρθηκαν, αλλά και τα κίνητρα των θυτών συνεχίζουν να υπάρχουν - ένδειξη που προκύπτει από τη συμμετοχή των ίδιων δραστών σε πάνω από ένα καταγεγραμμένα περιστατικά. Οπότε, οι αντιδράσεις που προκαλούνται από το πρόβλημα φαίνεται να επιστρέφουν με ένταση σε κάθε αφορμή, (ανα)τροφοδοτώντας την έξαρση βίας, αλλά και να συνεχίζουν να λαμβάνουν χώρα, με μικρότερη διασπορά, αθέατα από το ευρύ κοινό. Επίσης, κατά την εξέλιξη των περιστατικών, συχνά εκπρόσωποι της αστυνομίας εμφανίζονται να απέχουν από τη διάσωση και προστασία των θυμάτων, ακόμα και να συμβάλλουν στην παρενόχλησή τους.

Μια ακόμη τάση που παρατηρείται το 2020 είναι η ύπαρξη ενδοοικογενειακής βίας κατά ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, ως συνέπεια της πανδημίας και του συνεπακόλουθου εγκλεισμού εντός της οικίας. Ο εγκλεισμός στο περιβάλλον της οικίας συνδέεται στην περίπτωση των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων με έκφραση βίαιων συμπεριφορών από μέλη της οικογένειάς τους που δεν αποδέχονται τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου τους. Επίσης, ο εκφοβισμός με ρατσιστικό κίνητρο στον κυβερνοχώρο, μια τάση που σταθερά αναδεικνύεται στις καταγραφές του 7 Ετήσια Έκθεση 2020 Δικτύου τα τελευταία χρόνια, το 2020 αποτελεί μια νέα διάσταση του σχολικού εκφοβισμού. Η διεξαγωγή μαθημάτων σε εκπαιδευτικά ιδρύματα μέσω διαδικτύου αποτελεί τη νέα συνθήκη μέσα στην οποία ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα δύνανται να στοχοποιηθούν και να γίνουν θύματα λεκτικής βίας από συμφοιτητές τους, χωρίς ωστόσο οι τελευταίοι να μπορούν να εντοπιστούν από το θύμα ή τον διδάσκοντα (π.χ. κλειστές κάμερες). Το 2020 επιβεβαιώνεται για μια ακόμη φορά η προβληματική και έντονα παρενοχλητική μεταχείριση διεμφυλικών ατόμων από εργοδότες και συναδέλφους, δημοσίους λειτουργούς, αλλά και άγνωστους στα θύματα πολίτες, με στόχο την αμφισβήτηση του αυτοπροσδιορισμού του ατόμου. Την ίδια στιγμή, το 2020, μετά από μια μακρά διαδικασία σχεδόν έξι ετών, το δημοκρατικό και αντιρατσιστικό κίνημα καλωσόρισε τη δικαστική απόφαση καταδίκης της Χρυσής Αυγής ως εγκληματικής οργάνωσης. Μια απόφαση–ορόσημο, με την οποία έμπρακτα θωρακίζεται το κράτος δικαίου στην Ελλάδα. Η εν λόγω δικαστική απόφαση έρχεται να υπενθυμίσει ότι η καταπολέμηση του ρατσισμού και της ρατσιστικής βίας και η διά του νόμου αντιμετώπιση των βίαιων, ξενοφοβικών ομάδων είναι ζήτημα ενίσχυσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της νομιμότητας. Ο δε αντίκτυπος της καταδίκης της Χρυσής Αυγής εκφράζει στην πράξη την προστασία που παρέχει ο νόμος σε κάθε άτομο διαφορετικό αλλά και κάθε μέλος μιας κοινότητας που στοχοποιείται από άτομα και ομάδες με ρατσιστικό, ξενοφοβικό, ομοφοβικό ή τρανσφοβικό κίνητρο. Στο ίδιο πλαίσιο, και σχετικά με την αντιμετώπιση του ρατσιστικού εγκλήματος από τις δικαστικές Αρχές, το Δίκτυο με ικανοποίηση ενημερώθηκε για την έκδοση δύο δικαστικών αποφάσεων που αφορούν περιστατικά που είχαν καταγραφεί και υποστηριχθεί από μέλη του, στις οποίες αναγνωρίστηκε το ρατσιστικό κίνητρο ως επιβαρυντική περίσταση στα διαπραχθέντα εγκλήματα. Επιπλέον, στη μία απόφαση γίνεται εφαρμογή του θεσμικού πλαισίου περί υποκίνησης σε μίσος και βία, ενώ στη δεύτερη καταγράφεται σημαντική νομολογία, καθώς είναι η πρώτη φορά που δικαστήριο αναγνωρίζει το ρατσιστικό κίνητρο στη βάση της ταυτότητας φύλου του θύματος.

Ωστόσο, όπως το Δίκτυο επεσήμανε εντός του 2020 σε υπόμνημά του στην Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης για την υπόθεση Sakir v. Greece, παρά τις πολύ σημαντικές εξελίξεις στην ενίσχυση της αντιρατσιστικής νομοθεσίας, καθώς και της εφαρμογής της μέσω δικαστικών αποφάσεων, ο πραγματικός αντίκτυπος του άρθρου 82Α του Ποινικού Κώδικα αναφορικά με την αναγνώριση του ρατσιστικού κινήτρου στις εκκρεμείς ποινικές υποθέσεις, είναι ακόμη αρκετά περιορισμένος. Παρατηρούνται, επίσης, καθυστερήσεις στη διερεύνηση εγκλημάτων που προκαλούνται από προκατάληψη, ενώ οι Αρχές δεν παρεμβαίνουν πάντα για τη διάσωση των θυμάτων και τη σύλληψη των δραστών. Παράλληλα, παρά τις ήδη υπάρχουσες πρωτοβουλίες για καταγραφή και παρακολούθηση των υποθέσεων με ρατσιστικό κίνητρο, ελλείψεις διαπιστώνονται και σε αυτόν τον τομέα και συγκεκριμένα στις προσπάθειες των Αρχών να συστηματοποιήσουν την παρακολούθηση όλης της πορείας της εξέλιξης των υποθέσεων, από την καταγγελία έως τη δικαστική διαδικασία. Γίνεται αντιληπτό ότι η απρόσκοπτη υλοποίηση της εν λόγω πρωτοβουλίας, καθώς και η ποσοτική και ποιοτική ανάλυση και τελικά η Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας 8 δημοσιοποίηση των αντίστοιχων ευρημάτων θα επέτρεπε την ανάδειξη τάσεων και αντικειμενικών παραμέτρων σημαντικών για την αποτελεσματική καταπολέμηση των εκφάνσεων του ρατσιστικού εγκλήματος. Θα ενίσχυε, επίσης, την εμπιστοσύνη των θυμάτων τόσο στις Αρχές όσο και σε ένα ενιαίο και αποτελεσματικό μηχανισμό καταγραφών περιστατικών ρατσιστικής βίας, περιορίζοντας έτσι το φαινόμενο της υποαναφορικότητας. Στο εν λόγω πλαίσιο, το Δίκτυο καλωσορίζει την ενσωμάτωση συγκεκριμένων δράσεων για την αντιμετώπιση της ρατσιστικής βίας και του φαινομένου της υποναφορικότητας στο Σχέδιο Δράσης κατά του Ρατσισμού που δημοσιοποιήθηκε εντός του έτους. Ωστόσο, επισημαίνεται ότι παρά τις θετικές εξελίξεις, υπάρχουν ακόμη καίριες δράσεις προς συμπλήρωση τόσο για την αναβάθμιση των διαδικασιών διερεύνησης του ρατσιστικού κινήτρου από τα πρώτα στάδια της έρευνας, όσο και για τη διασφάλιση της πρόσβασης των θυμάτων στην καταγγελία, σε καθεστώς προστασίας καθώς και σε υποστηρικτικές υπηρεσίες.

Η αναπαράσταση των προσφύγων και μεταναστών ως απειλή για την εθνική κυριαρχία, αν και φαίνεται να μην αποτελεί μεμονωμένα εγχώριο φαινόμενο, αλλά ευρύτερη ευρωπαϊκή ρητορική με πολιτικές προεκτάσεις, αποτυπώθηκε έντονα στον δημόσιο λόγο στη χώρα, ιδιαίτερα στις αρχές του 2020 και συνέβαλε καθοριστικά στην απενοχοποίηση της ρατσιστικής βίας και στην όξυνση του αισθήματος ατιμωρησίας.